फरियादी चळवळ : फरायझी चळवळ (Faraizi Movement) — मराठी माहिती
१८व्या आणि १९व्या शतकात ब्रिटिश राजवटीच्या काळात भारतात अनेक सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय चळवळी उदयास आल्या. यातीलच एक महत्त्वाची चळवळ म्हणजे फरियादी/फरायझी चळवळ
, जी विशेषतः पूर्व बंगालमध्ये (आताचा बांगलादेश) उभी राहिली. ही चळवळ इस्लाम धर्मातील शुद्धीकरण, सामाजिक सुधारणा व ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लोकांना संघटित करण्यासाठी लढली गेली. फरायझी आंदोलन केवळ धार्मिक नव्हते, तर त्याचा राजकीय आणि सामाजिक परिणामही फार मोठा होता.
फरायझी चळवळ : एक संक्षिप्त परिचय (Faraizi Chalval Marathi Mahiti)
फरायझी चळवळ (Faraizi Movement) १८१८ मध्ये हाजी शरीयत-उल्लाह यांनी सुरू केली. या चळवळीचा मुख्य उद्देश इस्लाममधील अनावश्यक प्रथा आणि अंधश्रद्धा दूर करून शुद्ध इस्लामचा प्रसार करणे हा होता.
फरायझ (Farz) हा अरबी शब्द असून त्याचा अर्थ "धर्मातील अनिवार्य कर्तव्य" असा होतो. हाजी शरीयतुल्लाच्या मते प्रत्येक मुसलमानाने आपल्या धर्मातील सर्व फरायझ काटेकोरपणे पाळले पाहिजेत. त्यामुळे त्यांच्या अनुयायांना फरायझी असे म्हटले गेले आणि चळवळीला फरायझी चळवळ हे नाव मिळाले.
चळवळीची मुख्य कारणे
- धार्मिक अध:पतन – इस्लाम धर्मामध्ये वाढलेल्या गैरप्रथा व अंधश्रद्धा.
- शेतकऱ्यांवरील अन्याय – नीलहक, जमींदार आणि ब्रिटिश प्रशासनाकडून शेतकऱ्यांचे वाढते शोषण.
- ब्रिटिश धोरणे – कर वाढविणे व धार्मिक स्वातंत्र्यावर मर्यादा.
- सामाजिक अन्याय – गरिबांचे धर्माच्या नावाखाली शोषण.
चळवळीची सुरुवात आणि उद्दिष्ट्ये
१८१८ मध्ये हाजी शरीयत-उल्लाह यांनी ही चळवळ सुरू केली. मक्का येथून परत आल्यानंतर त्यांना पूर्व बंगालमधील मुस्लिमांची दयनीय अवस्था दिसली. शेतकरी आणि कामगार वर्गाचे शोषण चालू होते आणि अनेक गैर-इस्लामिक प्रथा रुजल्या होत्या. या परिस्थितीला तोंड देण्यासाठी त्यांनी खालील उद्दिष्ट्ये निश्चित केली:
- इस्लामचे शुद्धीकरण – स्थानिक रूढी-परंपरा आणि हिंदू धर्माच्या प्रभावातून आलेल्या प्रथा सोडून देऊन इस्लामच्या मूळ तत्त्वांचे पाळण.
- सामाजिक सुधारणा – मुस्लिमांमध्ये एकजूट निर्माण करणे आणि जातीय भेदभाव कमी करणे.
- राजकीय हक्क – ब्रिटिश आणि जमीनदारांच्या शोषणाविरुद्ध संघर्ष करणे व शेतकऱ्यांचे हक्क सुरक्षित करणे.
चळवळीचे नेतृत्व
हाजी शरीयत-उल्लाह (1781–1840)
हाजी शरीयत-उल्लाह हे या चळवळीचे संस्थापक होते. त्यांनी लोकांना इस्लामच्या 'फर्ज' (कर्तव्य) बद्दल शिकवले आणि गैर-इस्लामिक प्रथांचा निषेध केला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली, ही चळवळ धार्मिक सुधारणेवर जास्त केंद्रित होती
दादू मियाँ / मुहम्मद मोहसिनुद्दीन (1819–1862)
हाजी शरीयत-उल्लाह यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे पुत्र दादू मियाँ यांनी चळवळीची धुरा सांभाळली. त्यांनी चळवळीला एक नवीन दिशा दिली. दादू मियाँ यांनी चळवळीला धार्मिक बाजूला घेऊन सामाजिक आणि राजकीय स्वरूप दिले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली, फरायझी चळवळ ही जमीनदारांच्या आणि ब्रिटिश सरकारविरोधी एक मजबूत शेतकरी संघटना बनली. त्यांनी शेतकऱ्यांना एकत्र करून त्यांच्यावर होणाऱ्या अन्यायाचा प्रतिकार केला. त्यांनी 'लाठीयाल' (लाठीधारी गट) तयार केले, जे शेतकऱ्यांना जमीनदारांच्या हल्ल्यांपासून संरक्षण देत असत. दादू मियाँ यांच्या प्रयत्नांमुळे ही चळवळ पूर्व बंगालमधील ग्रामीण भागात अत्यंत लोकप्रिय झाली.
चळवळीचा शेवट
दादू मियाँ यांच्या मृत्यूनंतर, ही चळवळ हळूहळू कमकुवत झाली . नोहा मियां या त्यांच्या वारसदाराने १८६२ नंतर चळवळीचे नेतृत्व केले, परंतु त्यांना दादू मियाँ यांच्यासारखे यश मिळाले नाही. तसेच, १८५७ च्या उठावानंतर ब्रिटिश सरकारने अशा चळवळींवर कडक कारवाई सुरू केली. यामुळे फरायझी चळवळीचा जोर कमी झाला.
फरायझी चळवळीचे महत्त्व
- धार्मिक जागृती – बंगालमधील मुस्लिम समाजात धार्मिक शुद्धतेची भावना निर्माण झाली.
- सामाजिक सुधारणा – अंधश्रद्धा व वाईट प्रथा कमी करण्यास मदत झाली.
- शेतकरी हक्कांची चळवळ – पुढील काळातील शेतकरी आंदोलनांना प्रेरणा मिळाली.
- ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध संघटित प्रतिकार – ही चळवळ ब्रिटिशांच्या दृष्टीने अस्वस्थ करणारी ठरली आणि स्थानिक संघर्षांचे महत्त्व अधोरेखित केले.
स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी, फरायझी चळवळ, तिचे नेते आणि तिचे सामाजिक-राजकीय परिणाम लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे. फरायझी चळवळ ही केवळ धार्मिक चळवळ नसून, गरीब आणि शोषित जनतेच्या हक्कांसाठी लढलेली एक महत्त्वपूर्ण चळवळ होती.
तुम्हाला ही माहिती कशी वाटली हे नक्की कळवा. माहिती उपयुक्त वाटल्यास शेअर करा .......