महाधिवक्ता बद्दल संपूर्ण माहिती
राज्य सरकारला वेळोवेळी कायदेविषयक बाबींसंदर्भात सल्ला देण्याकरिता राज्यपाल द्वारा नियुक्त केलेला सर्वोच्च कायदा अधिकारी म्हणजे महाधिवक्ता होय.
महाधिवक्ता राज्य सरकारचा वकील म्हणून देखील काम पाहतो. त्याला अनेक वैधानिक स्वरूपाचे कार्य पार पाडावी लागतात. त्यामुळे महाधिवक्त्याला घटक राज्याचा प्रथम कायदा अधिकारी (सर्वोच्च कायदा अधिकारी) म्हणून ओळखले जाते.
❖ महाधिवक्ता नेमणूक
संविधानाच्या भाग - 6 (राज्य सरकार) मधील कलम 165 नुसार प्रत्येक राज्याकरीता महाधिवक्ता पदाची तरतूद घटनेत करण्यात आली आहे. त्यानुसार महाधिवक्त्याची नियुक्ती राज्यपालांद्वारे केली जाते.
❖ महाधिवक्ता पात्रता
महाधिवक्ता म्हणून नियुक्त करण्यात येणारा व्यक्ती हा उच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश म्हणून नियुक्त होण्यास पात्र असावा. म्हणजेच उच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश होण्याकरिता ज्या पात्रता आवश्यक असतात त्याच पात्रता महाधिवक्ता होण्यासाठी त्याच्या अंगी असाव्यात.
महाधिवक्ता पदाच्या पात्रता अटी खालीलप्रमाणे :
- तो भारताचा नागरिक असावा.
- त्याचं वय 62 वर्षापेक्षा जास्त नसावे.
- त्यांनी भारतातील कोणत्याही न्यायालयामध्ये 10 वर्षे न्यायाधीश म्हणून किंवा उच्च न्यायालयात 5 वर्षे वकील म्हणून कार्य केले असावे.
Note: राज्यपालांच्या मते ती व्यक्ती निष्णात कायदे पंडित असायलाच हवी ही पात्रतेची अट घटनेत नाही. कारण उच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश होण्याकरिता ज्या पात्रता आवश्यक असतात त्याच पात्रता महाधिवक्ता होण्यासाठी त्याच्या अंगी असायला हव्यात अशी तरतूद घटनेत आहे.
त्यामुळे उच्च न्यायालयाचा न्यायाधीश होण्याकरिता ती व्यक्ती निष्णात कायदे पंडित असावी अशी तरतूद घटनेत नाही. त्यामुळे महाधिवक्ता होण्यासाठीही ती व्यक्ती निष्णात कायदे पंडित असायलाच हवी अशी तरतूद घटनेत नाही.
❖ महाधिवक्ता कार्यकाल
महाधिवक्ता पदाचा कार्यकाल घटनेत नमूद नाही, परंतु घटनेने त्याचे निवृत्ती वय 62 वर्षे ठरवून दिलेले आहे. याचाच अर्थ असा की, महाधिवक्ता वयाच्या 62 वर्षापर्यंत आपल्या अधिकार पदावर राहू शकतो.
❖ महाधिवक्ता शपथ
महाधिवक्त्याला पदग्रहण करण्यापूर्वी राज्यपालासमोर विशिष्ट स्वरुपात शपथ घ्यावी लागते. राज्यपाल महाधिवक्त्याला पदाची शपथ देतात.
❖ महाधिवक्ता राजीनामा
महाधिवक्ता मुदतपूर्व म्हणजेच वयाची 62 वर्षे पूर्ण होण्याअगोदर आपल्या अधिकार पदाचा राजीनामा राज्यपालांकडे देऊ शकतो.
❖ महाधिवक्ता पदच्युत
महाधिवक्त्याने जर घटनाविरोधी कृत्य केले असेल किंवा अधिकार पदाचा गैरवापर केल्यास राज्यपाल त्याला केव्हाही पदच्युत करु शकतात.
❖ महाधिवक्ता वेतन
महाधिवक्त्याला दरमहा किती वेतन द्यायला हवे याबाबत घटनेत कोणतीही तरतूद नाही. परंतु महाधिवक्त्याचे वेतन निर्धारित करण्याचा अधिकार राज्यपालांना आहे त्यानुसार महाधिवक्त्याला राज्याच्या संचित निधीतून दरमहा 1,25,000 रुपये वेतन दिले जाते.
महाधिवक्त्याचे विशेषाधिकार अथवा भत्ते अथवा अनुपस्थिति रजा किंवा निवृत्तिवेतन याबाबतचे त्याचे हक्क यांपैकी कशातही त्याला नुकसानकारक होईल असा बदल त्याच्या नियुक्तीनंतर केला जात नाही. परंतु राष्ट्रपतीने आर्थिक आणीबाणी लागू केली तर त्याच्या वेतनात कपात करण्याचा अधिकार राज्यपालांना आहे.
Note - महाधिवक्त्याची नेमणूक राज्य सरकारला वेळोवेळी कायदेविषयक बाबींसंदर्भात सल्ला देण्याकरिता राज्यपालद्वारा केली असली तरी तो राज्य सरकारचा पूर्ण वेळ सल्लागार नाही. तसेच तो राज्य सरकारचा सेवकही नाही.
❖ महाधिवक्त्याचे अधिकार
- शासनाकडून फर्मावण्यात येईल तेव्हा विधीमंडळाच्या कामकाजात सहभागी होण्याचा अधिकार - घटनेच्या कलम 177 नुसार त्याला राज्य विधीमंडळाच्या बैठकीत बोलण्याचा, भाषण करण्याचा किंवा सहभागी होण्याचा अधिकार आहे परंतु त्यांना मत देण्याचा अधिकार नाही.
- विधीमंडळाच्या ज्या समितीमध्ये त्याला सदस्य म्हणून नेमले आहे त्या कोणत्याही समितीच्या बैठकीत बोलण्याचा किंवा सहभागी होण्याचा अधिकार त्याला आहे. परंतु या अनुच्छेदाच्या आधारे मतदान करण्यास तो हक्कदार असणार नाही.
Note : घटनेने कलम 194 नुसार महाधिवक्त्यांना विशेषाधिकार दिला आहे.
- घटनेच्या कलम 194 नुसार महाधिवक्त्याने राज्य विधानमंडळाच्या कोणत्याही समितीत केलेल्या कोणत्याही वक्तव्याच्या किंवा त्याने केलेल्या कोणत्याही मतदानाच्या बाबतीत, कोणत्याही न्यायालयात कोणत्याही कार्यवाहीस तो पात्र होणार नाही.
- राज्य विधानमंडळ सदस्यांना मिळणारे सर्व विशेषाधिकार त्याला उपभोगता येतात.
- आपली अधिकृत कर्तव्ये पार पाडताना त्याला राज्यातील कोणत्याही न्यायालयात सुनावणी घेण्याचा अधिकार आहे.
- महाधिवक्त्याला आपल्या कार्यकाळात किंवा निवृत्तीनंतर खाजगी व्यवसाय (वकीली) करण्याचा अधिकार आहे. परंतु त्याला सरकारच्या विरोधात युक्तिवाद करण्याचा अधिकार नाही.
❖ महाधिवक्ता कार्य व कर्तव्य
- शासनाचा सल्लागार म्हणून कायदेविषक प्रश्नासह ज्या बाबींवर त्यांच्याकडे सल्ला मागण्यात येईल अशा कायदेशीर बाबींवर शासनाला सल्ला देणे.
- राज्यपालाने मागितलेल्या दिवाणी किंवा फौजदारी कायदेशीर बाबीसंबंधी त्यांना सल्ला देणे.
- शासनाकडून फर्मविण्यात येईल तेव्हा उच्च न्यायालयाच्या मूळ आणि अपील न्यायशाखांमध्ये दाखल केलेल्या खटल्यांमध्ये - मग ते दिवाणी खटले असोत किंवा फौजदारी खटले तेथून सर्वोच्च न्यायालयात दाखल केलेल्या अपीलांमध्ये राज्य सरकारची बाजू मांडणे.
- राज्य सरकार विरोधात इतर राज्यांच्या उच्च न्यायालयांमध्ये आणि सर्वोच्च न्यायालयात दाखल केलेल्या रिट याचिकांमध्ये, ज्या ज्या वेळी शासन त्याला उपस्थित होण्यास सांगेल, त्या त्या वेळी शासनाच्या किंवा त्याच्या अधिकाऱ्यांच्या वतीने उपस्थित राहणे.
- संविधानाच्या 228 व्या अनुच्छेदान्वये उच्च न्यायालयाकडे वर्ग करण्यात आलेल्या कोणत्यही खटल्यात, मग तो दिवाणी किंवा फौजदारी असो, शासनाकडून फर्मविण्यात आल्यास शासनाच्या वतीने उपस्थित राहणे.
महाराष्ट्र महाधिवक्ता - संपूर्ण लिस्ट
👤ईस्ट इंडिया कंपनी काळ
1 एस.एम. थ्रिप्लंड 1807
2 एम.जे.मॉकलीन 1810
3 ऑलिएट वुडहाऊस 1819
4 जी.सी.इरवीन (हंगामी) 1822
5 जॉर्ज नॉर्टन 1923
6 ए.हॅमॉन्ड 1827
7 रिचर्ड ब्रिजमन 1828
8 जेम्स देवर 1828
9 जे.मील (हंगामी) 1832
10 एच.रोपर 1832
11 ऑगस्टस लेमेस्सुरीयर 1833
12 डब्ल्यु. हावर्ड (हंगामी) 1840
13 एस.एस.डिकिंशन 1852
14 मायकेल वेस्टरोप (हंगामी) 1856
👤ब्रिटिश काळ
15 आर्थर जेम्स लुईस 1857
16 मायकेल वेस्टरोप 1861
17 लिटलटन बेले 1866
18 जेम्स व्हाइट 1869
19 जे.एस.विट (हंगामी) 1870
20 ए.स्कोबल 1872
21 सी.मॅंह्यू (हंगामी) 1872
22 जॉन मारीयोट (हंगामी) 1877
23 फ्रांसिस लेथम (हंगामी) 1884
24 सी.फरान (हंगामी) 1884
25 जे.जे.जरडीन (हंगामी) 1984
26 एम.एच स्टर्लिंग 1886
27 जे.मॅकफरसन (हंगामी) 1890
28 बसील लँग (हंगामी) 1892
29 बसील स्कॉट (हंगामी) 1899
30 बी.रेकिस (हंगामी) 1905
31 जी.आर (हंगामी) 1906
32 आर.एम.ब्रान्सन (हंगामी) 1908
33 रॉबर्टसन (हंगामी) 1908
34 माल्कम जारडीन (हंगामी) 1908
35 थॉमस स्ट्रँगमन 1908
36 डी.एन.बहादुरजी (हंगामी) 1915
37 जेमशेदजी कांगा (हंगामी) 1922
38 भुलाबाई देसाई (हंगामी) 1926
39 सर.डी.एम.मुल्ला (हंगामी) 1922
40 डी.बी.बिंग (हंगामी) 1928
41 व्ही.एफ.तारापोरवाला (हंगामी) 1931
42 केन्नट केम्प 1935
43 एम.सी.सेटलवाड 1937
44 नोशीरवांजी इंजीनीअर (हंगामी) 1942
45 सी.के.दप्तरी (हंगामी) 1945
👤स्वातंत्र्योत्तर काळ
46 एम.पी.अमीन (हंगामी) 1948
47 एच.एम.सेरावई 1957
48 आर.डब्ल्यु. अदीक 1974
49 आर.एस.भोन्साली 1978
50 ए.एस.बोबडे 1980
51 ए.व्ही.सावंत 1982
52 व्ही.आर.मनोहर 1991
53 टी.आर.अंध्यारुजीना 1993
54 सी.जे.सावंत 1995
55 जी.ई वाहनवटी 1999
56 व्ही.ए.थोरात 2004
57 आर.एम.कदम 2005
58 डी.जे.खंबाटा 2012
59 एस . व्ही मनोहर 2014
60 ए. सी.सिंग (हंगामी) 2015
61 एस.जी.अणे 2015
62 रोहित देव 2016
63 आशुतोष कुंभकोणी 2017
64 बिरेंद्र सराफ 2022 (Working)